TÜRK İSLAM ÇİZGİSİNDEKİ DÖNÜŞÜMLER

TÜRK İSLAM SENTEZİNDEN TÜRK İSLAM ÜLKÜSÜNE VE CUMHUR İTTİFAKINA

NEVİN BİLGİN

Türk-İslam Sentezi’nin 1960’ların sonunda ortaya çıkıp, 1970’lerde etkin olduğu bilinse de, kökeni Osmanlı İmparatorluğu döneminde ümmetçilik ve milliyetçilik tartışmalarına kadar uzanmaktadır. Türklüğün ve İslamiyetin birbirini tamamladığını savunan ideoloji, milli ve dini değerlerin bir arada olmasını savunmaktadır. Zaman zaman kırılmalar yaşayan, dönüşüme uğrayan, zaman zaman Türkçülüğün daha baskın hale geldiği ideoloji AKP ve MHP’nin birlikte yol yürüdüğü Cumhur İttifakı ile yeni bir boyut kazanmış ve sentezin modern yansıması olarak adlandırılır olmuştur.

Tarihsel Çıkış

Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş döneminde, imparatorluğun parçalanmasını engellemek için gündeme getirilen ideolojiler arasında Türk-İslam Sentezinin yoğunluklu olarak yer aldığı görülmektedir. Senteze göre, Türk milleti diğer İslam milletlerine göre Allah yolunda savaşma açısından ayrıcalıklı bir konumda olup, Türklüğün ve İslamiyetin birbirini tamamladığını savunulmaktadır. Bu nedenle milli ve dini değerlerin bir arada yaşatılmasını öngörülmektedir.

Soğuk Savaş Etkisi ve Savunma Mekanizması

Soğuk Savaş döneminde Türk İslam sentezinin, Sovyet endişesine karşı desteklendiği görülmektedir. Amerikan destekli sağ entelektüeller tarafından yoğun olarak gündeme getirildiği görülen ideoloji, Sovyet tehdidine karşı adeta bir savunma mekanizması olarak gelişme göstermiştir.

MHP’nin 1969 İdeolojisi

CKMP’nin (Cumhuriyetçi Köyle Millet Partisi) MHP adını aldığı 1969 kongresinde, gündeme gelen Türk İslam Sentezi, partiden Türkçü isimlerin dışlanmasına kadar devam etmiş ve 1970’li yılların önemli ideolojisi olmuştur. Bu dönemde, MHP’nin milliyetçilik anlayışında İslam’la uyumlu Türkçülük hakimdir.

Türk-İslam Sentezi, 1970'lerin ortalarında Türkiye'de ortaya çıkan aşırı sağ bir ideoloji olarak bilinmektedir. Bu sentez, sıklıkla ülkücüler tarafından benimsenmiş ve Aydınlar Ocağı çevresinde şekillenmiştir. 

Türkçü isimlerden Nihal Atsız'ın Kemalist mirasın etkisi altındaki saf Türkçülüğü ile İbrahim Kafesoğlu'nun (Tarihçi-Türkolog) stratejik kaygılarla oluşturduğu sentez arasındaki temel fark, Kafesoğlu'nun muhafazakâr iktidar stratejilerinin avantajlarını kavramış olmasıdır. Yüksel Taşkın'ın (siyaset bilimci ve siyasetçi)  belirttiği gibi, Türk-İslam Sentezi'nin milliyetçiliği kitlelerle bağ kurmak için İslam'ın muhafazakâr bir yorumuna ihtiyaç duymuştur.

Nihal Atsız'ın Türkçülüğü

Milliyetçilerin Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren Kemalizm Türkçülüğü çizgisinde ilerlediği daha sonra ayrışarak Türkçü ve ırkçı bir kimliğe doğru ilerledikleri görülmektedir.

Türkçü isimlerden Nihal Atsız’ın, İslamiyet öncesi Türk mitolojisine ve Orta Asya'ya vurgu yaparak ülkücü gençler üzerinde ciddi bir etki bıraktığı görülmektedir.  Ancak bu ideolojinin komünizme karşı daha etkili olamaması, Türk İslam sentezine yerini bırakmasına neden olmuş, cihat, şehitlik, gazilik kavramlarıyla dindar aile çocukları ve taşra üzerinde daha etkin ve kitlesel bir popülariteye ulaşmasına neden olmuştur.

Türk İslam Sentezinden Türk İslam Ülküsüne

Tarihçi ve Türkolog İbrahim Kafesoğlu, Türk-İslam Sentezi'ni teorize eden isim olarak bilinmektedir.

Türk-İslam Sentezi, Ülkücüler tarafından benimsendiği kadar Aydınlar Ocağı çevresinde şekillenmiş ideoloji olma özelliği taşımaktadır. Türk-İslam Ülküsü, Türklerin İslam’a girmesiyle oluşmaya başlayan ve özellikle Selçuklu ve Osmanlı Devletleri döneminde olgunlaşarak Müslüman-Türk kimliği haline gelen bir olguyu tanımlamaktadır.

Siyasetçi Osman Yüksel Serdengeçti ise bunu "Tanrı kadar Türk, Hira Dağı kadar Müslüman" sloganıyla formüle etmiştir. Daha sonra da ülkücü hareketin iktidar stratejisi haline gelmiştir. Kafesoğlu ve diğer milliyetçi muhafazakâr entelektüeller, Türklüğü Müslümanlıkla ayrılmaz bir parça olarak sunmuşlardır.

Arvasi Etkisi

Türk Milliyetçisi isimlerden Seyit Ahmet Arvasi, Türk-İslam Sentezi yerine Türk-İslam Ülküsü teriminin doğru olacağını savunarak gündeme getirmiştir.  Arvasi'ye göre, Türklerin gerçek ideolojisi faşizm, Nazizm veya sosyalizm değil, İslamiyet'tir. Bu ideolojiler Türklük bünyesinde yabancı ideolojilerken, İslamiyet Türk milletinin öz ideolojisidir. MHP’nin o dönemdeki günlük gazetesi Hergün'de yazan Arvasi, sentezin ancak tez ve antitez arasında olabileceğini, oysa Türklük ve İslamiyet'in birbirine zıt olmadığını savunmuştur.

Türklerin İslam dinine büyük hizmetler yaptığı gibi, İslam dini de Türk kimliğinin korunmasını sağlamıştır. Türklük ile İslamlık arasındaki bu sentez, tez ve antitez zıtlığı şeklinde değil, iki uyumlu unsurun tarih boyunca tabii bir seyirle birleşmesi biçiminde gerçekleşmiştir. 

Arvasi’ye göre Türk-İslam Ülküsü, Türklük ve İslam arasında tez-antitez ilişkisine sahip olmadığından, sentezden ziyade bir ülküdür. Arvasi, Türklük ve İslamiyetin birbirini tamamladığını ve bu ikisinin ayrılmaz bir bütün olduğunu savunmaktadır.

Cumhur İttifakı ve Türk İslam Sentezi

MHP’nin milliyetçilik anlayışı, zaman zaman İslamcı çizgiyle Türkçülüğün birlikte, kimi zaman Türkçülüğün daha ağırlıklı olduğu bir çizgide ilerlerken, Cumhur İttifakı ile birlikte Türk İslam sentezinin ağırlıklı olarak yeniden gündeme geldiği görülmektedir.

Bu yeni anlayışta, milliyetçilik, İslam dini ile uyum içinde sunulmakta ve Cumhur İttifakı’nda AKP’nin İslamcı politikaları ile birleşerek Türk-İslam Sentezi’ni tamamlamaktadır. Bu ittifak, Türk-İslam Sentezi’nin modern bir örneği olarak değerlendirilmektedir. AKP’nin "yerli ve milli" söylemi ile MHP’nin milliyetçi politikaları, Türk-İslam Sentezi’nin günümüzdeki yansımasını oluşturmaktadır.

 

Kaynakça:

Kadıoğlu, A. S. (2020). Türk-İslam Sentezi’nin Oluşum ve Gelişim Süreci. OPUS International Journal of Society Researches, 16(27), 813-834. https://doi.org/10.26466/opus.699138

https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk-%C4%B0slam_sentezi

Yaşlı, Fatih, Ankikomünizm, Ülkücü Hareket ve Türkeş, Türkiye ve Soğuk Savaş.

Yaşlı, Fatih. "1980 Öncesi Ülkücü Hareketin İslamileşmesinde Seyyid Ahmet Arvasi Etkisi ve 'Türk-İslam Ülküsü'." İzzet Baysal Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü.

Arvasi, Seyyid Ahmet. (1985) "Türk-İslam Ülküsü." Türkiye Yayınevi,