TOPLUM GÖZALTINDA 

PANOPTİKON VE DİJİTAL DENETİM

       NEVİN BİLGİN 

       Panoptikon, Jeremy Bentham (hukukçu ve filozof) tarafından 1785’te tasarlanan ve merkezi bir gözetleme kulesinden tüm hücrelerin görülebildiği, ancak mahkumların gözetleyiciyi göremediği bir hapishane modelidir. Bu model, bireylerin sürekli gözetlendiğini hissetmelerini ve buna göre davranmalarını sağlamak amacıyla tasarlanmıştır. Modelde, gözetleyen bekçi olmasa da mahkumlar her zaman bir bekçinin orada beklediğini sanarak hapishaneden kaçmayı bile denememektedir. İşte bu hapishane modeli günümüzde başta internet ve dijital ortam olmak üzere, insanların kendisi tarafından da içselleştirilerek gözetim oluşturulmaktadır.

     Panoptikon, gözetim ve denetim sistemlerinin temelini oluşturmaktadır. Köken olarak “pan” (bütün) ve “optikon” (gözlemlemek) kelimelerinden oluşmaktadır. Bütünü gözlemlemek anlamı taşımaktadır.

     Panoptikon ‘un genel prensibi, herkesi her zaman görebilen ancak kendisi görünmeyen bir merkezi otoriteyi içermektedir. Bu, insanların sürekli gözetim altında oldukları korkusunun toplumsal kontrol aracı olarak kullanılmasına dayanmaktadır. Gözetim ve denetimle bireylerin davranışlarının düzenlenmesi, disipline edilmesi prensibi ve insanların kendi davranışlarını kontrol altında tutmalarını sağlamaktadır.

       Panoptikon hapishane modelinde, mahkumlar bir kuleden sürekli gözetlenmektedir. Bu durum insanların gözetim altında olduklarını bilmeleri, istenilen davranışların sergilemeleri sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Bu modelde, gözetim asimetrik bir yapıdadır; yani gözetimci sürekli olarak gözlem yaparken gözlenenler bu gözetimden haberdar olamazlar. Bu durum, güç ilişkilerinde denetleyici bir etki yaratmakta ve gözetilenlerin davranışlarını kontrol altında tutmaktadır.

       ÖZEL ALAN KAMUSAL ALANA TAŞINDI

       Geçmişteki bu hapishane modeli günümüzde farklı şekillerde uygulanmaktadır. Modernizmden postmodernizme geçiş sürecinde, gözetim anlayışı ve pratikleri büyük değişimlere uğramıştır. Bu değişimler, gözetimin hem niceliksel hem de niteliksel olarak farklılaşmasına neden olmuş ve yeni eleştiri alanları doğurmuştur. Sinoptikon ve omnipiton gibi kavramlar ortaya çıkmıştır.

       Sinoptikon ise, çoğunluğun azınlığı izlediği bir gözetim biçimidir. Günümüzde, medya ve sosyal medya aracılığıyla ünlülerin veya belirli kişilerin sürekli olarak toplumun gözü önünde olması bu kavramla ilişkilendirilebilir. aksine bireylerin gözetim altında olduklarını bilerek ve rıza göstererek hareket ettikleri bir modeli ifade eder

       Omnipiton ise, herkesin herkes tarafından gözetlendiği ve kontrol edildiği bir sistemdir. Dijital çağda, internet ve sosyal medya platformları aracılığıyla bireylerin kendi özel alanlarını kamusal alana taşıması ve sürekli olarak gözetleniyor olması bu kavramla ilişkilendirilir. Burada, gözetim artık her yerde ve her zaman mevcuttur; bireyler sürekli olarak gözetim altında olduklarını bilirler ve bu duruma rıza gösterirler. Bu durumda, gözetimci ve gözetilen arasındaki ilişki daha simetrik hale gelir

       KAÇMANIN YOLLARI

        Panoptikon Gözetiminden Kaçmanın Yolları: Bilgi Güvenliği, Gizlilik Ayarları ve Dijital Ayak İzi Yönetimi"

        Panoptikon gözetiminden kurtulmanın yolları, bireysel mahremiyetin korunması ve gözetim mekanizmalarına karşı bilinçli olmayı içermektedir. Bu konuda önerilenler de şöyle: 

         Bilgi Güvenliği: Kişisel verilerinizi korumak için güçlü şifreler kullanın ve veri paylaşımını sınırlayın.

        Gizlilik Ayarları: Sosyal medya ve diğer çevrimiçi platformlarda gizlilik ayarlarınızı gözden geçirin ve kişisel bilgilerinizi koruyun.

        Dijital Ayak İzi Yönetimi: İnternette bıraktığınız dijital izleri azaltmak için tarayıcı geçmişinizi düzenli olarak temizleyin ve çerezleri yönetin.

        Eğitim ve Farkındalık: Gözetim teknolojileri ve mahremiyet hakları hakkında bilgi edinin ve bu konularda farkındalık yaratın.

        Hukuki Düzenlemeler: Mahremiyetinizi korumak için mevcut yasal düzenlemeleri ve haklarınızı öğrenin.

        GÖZETİMİN SONUÇLARI

        Gözetimin toplumda oluşturduğu etkilere bakıldığında "özgürlük kısıtlanmaktadır", "özel hayatın sınırlandığı", "mahremiyetin azaldığı", "tüketim dinamiklerinin değiştiği", "sosyal etkileşimde değişiklik" olduğu görülmektedir. Özel hayat sınırlanmıştır çünkü bireylerin hareketleri, iletişimleri, davranışları sürekli izlenir, kaydedilir hale gelmiştir. Mahremiyet azalmıştır çünkü kişisel veriler toplanmaktadır, tüketim dinamikleri değişmiştir çünkü gözetim bilgileri tüketim amaçlı olarak kullanılır hale gelmiştir. Sosyal etkileşimde değişiklik olmuştur çünkü, insanların özel yaşamlarını diğer insanlara sunmaktadır, gözetleme de sosyal etkileşim türü haline gelmiştir. 

      Gözetim, iktidarın egemen gücünü de arttırarak insanları itaatkar hale getirmektedir. 

 Kaynakça: 

Bitirim Okmeydan, S. (2017). Postmodern Kültürde Gözetim Toplumunun Dönüşümü: ‘Panoptikon’dan ‘Sinoptikon’ ve ‘Omniptikon’a. Araştırma Makalesi, 8(30), 45-69.

https://doi.org/10.5824/1309-1581.2017.5.003.xpap

Panoptikonun Modern Toplumda Yansımaları - Dijital Kavram

Panoptikon - Vikipedi (wikipedia.org)

https://www.dijitalkavram.com/panoptikon-ve-sehir-planlamasi-gozetim-ve-mekan/

Gözetim Toplumu - Pazarlama İletişimi Platformu (pazarlamailetisimi.com)