ATATÜRK VE HALİDE EDİB ADIVAR'IN YOL AYRIMI
MANDADAN CUMHURİYET’E FİKİRSEL YOLCULUK
fotoğraf: 24.com.tr
NEVİN BİLGİN
Millî Mücadele dönemi, Türkiye’nin bağımsızlık mücadelesi kadar farklı siyasi vizyonların da çatıştığı bir süreçtir.
Bu dönemde Halide Edib Adıvar, kadın hakları savunuculuğu, eğitim ve siyasi etkinlikleriyle öne çıkmıştır. Ancak Amerikan mandası yanlısı tutumu ve bazı girişimleri, onu Mustafa Kemal Atatürk ile zaman zaman ideolojik olarak karşı karşıya getirmiştir. Hatta sonradan aralarındaki dostluk ve gerginlik ilişkisi roman haline bile getirilmiştir.
Halide Edib’in Eğitim Hayatı ve Amerika’ya Yakınlığı
Halide Edib’in Amerika’ya yakınlığı, çocukluk ve gençlik döneminde şekillenmiştir. İlkokul seviyesinde bir yıl, lise seviyesinde ise iki yıl devam ettiği Üsküdar Amerikan Kız Koleji, onun düşünsel gelişiminde kritik bir rol oynamıştır. Kolejde yaklaşık 170 öğrenciden yalnızca dört Türk kızından biri olan Halide Edib, öğretmenleriyle kısa sürede yakın ilişkiler kurmuş ve Amerikan kültürüne yönelik ilgisini artırmıştır:
“…en fazla öğretmenlerimle dostluk ediyorum. Bir tanesi ile ata biner, Üsküdar`ın eski mahallerinde dolaşıp dururdum”.
Özellikle kolejin idari müdiresi Miss Primn, Halide Edib’i Amerika’dan gelen misyonerlerle tanıştırmış, zaman geçirmesi için özel çaba göstermiştir. Bu deneyimler, onun ilerleyen yıllarda Amerikan mandası yanlısı politikalarını savunmasında etkili olmuştur.
Halide Edib, İstanbul’da Wilson Prensipleri Cemiyeti’nin kurucularından biri olarak, Türkiye’nin Amerikan mandası altına girmesini savunmuştur.
Bu görüşünü, 10 Ekim 1919 tarihinde Mustafa Kemal Paşa’ya yazdığı mektupta da dile getirmiş, Amerikan mandasının Türkiye’ye barış ve kalkınma getireceğini, Filipinler örneğini göstererek savunmuştur.
Millî Mücadele’ye Katılımı
Amerikan mandası fikrinden saparak, 1922’de Atatürk’ün davetiyle Ankara’ya gelmiş ve Millî Mücadele’ye katılmıştır. Cephe gerisinde hastane ve cephane taşımada görev almış, kadınların savaşa katılımını teşvik etmiştir. 1923’te Cumhuriyet’in ilanından sonra Cumhuriyet Halk Partisi’ne katılarak siyasette aktif rol oynamıştır.
Mandacılık Tartışması
Halide Edib’in Amerikan mandası yanlısı tutumu, Atatürk’ün bağımsızlık ilkesine bağlılığı ile çatışmıştır. İstanbul’daki mandacılık tartışmalarından duyduğu üzüntüyü Atatürk, 14 Ağustos 1919’da 12. ve 20. kolordu kumandanlarına çektiği telgraflarla ifade etmiştir:
“İstanbul'da çeşitli partilerin Amerikan Kuruluna verilmek üzere kabul ettikleri kararlar burada Heyet-i Temsiliyemizce son derece üzüntü ve esef verici bulundu.”
Bu çatışma, Sultanahmet gösterisinde Halide Edib’in ön plana çıkarılması ve Amerikan mandasını savunan konuşmalarında da açıkça görülmüştür. Sovyet elçisi Aralov, Halide Edib’i “tipik bir burjuva toplum kadını” olarak değerlendirirken, Atatürk’ün bağımsızlık ve ulusal egemenlik vurgusu, fikir ayrılıklarını keskinleştirmiştir.
Atatürk ile Gerginlikler
3 Ağustos 1919’da 12. Kolordu Komutanı Selahattin Bey, İstanbul’daki partilerin ABD’nin yardımıyla Doğu Anadolu’daki Ermenilere karşı plan yaptığını Mustafa Kemal Paşa’ya bildirmiştir. 14 Ağustos’ta Ankara’daki 20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşa, İstanbul’daki aydınların bir büyük devletin yardımına ihtiyaç duyduklarını ve bu devletin ABD olmasına karar verdiklerini aktarmıştır.
Bu belgeler, Halide Edib’in Amerikan mandası yanlısı tutumu ile Atatürk’ün bağımsızlık ilkesinin çatıştığını göstermektedir
Millî Mücadele döneminde Amerikan mandasını savunan en önemli kuruluş, İstanbul’da 14 Ocak 1919’da kurulan Wilson Prensipleri Cemiyeti’dir. Cemiyetin kurucuları arasında Halide Edib Adıvar, Dr. Celalettin Muhtar Özden, Ali Kemal Bey, Hüseyin Avni Bey, Celal Nuri Bey ve Mahmud Sadık Bey gibi isimler bulunmaktadır. Cemiyet, ABD’nin rehberliğiyle Türkiye’nin ekonomik ve sosyal kalkınmasını sağlamayı amaçlamıştır.
Halide Edib, cemiyetin kuruluşundaki aktif rolünü, “Türk’ün Ateşle İmtihanı” adlı eserinde geri planda göstererek şöyle anlatır:
“Bütün dünyada kuvvetli bir etki yapan ve yenilmiş milletlere biraz ümit veren Wilson Prensipleri bizde de büyük bir etki yaptı ve İstanbul’da Wilson Prensipleri Cemiyeti, tanınmış yazar ve avukatlar tarafından kuruldu… Gazete temsilcileri Vakit matbaasında toplanarak Paris’te bulunan Wilson’a bir muhtıra göndermeye karar verdiler… Cemiyet 1918 yılı kasım ayında kuruldu. İki ay içinde ortadan kalktı. Çünkü Doğu Anadolu halkı da başından beri bunun aleyhinde idi”
Bu anlatım, Halide Edib’in kendi rolünü geri planda bırakarak olayları tarafsız göstermeye çalıştığını ortaya koyar.
Uluslararası Perspektif: Sovyet Gözlemcisi Aralov’un Değerlendirmesi
1922-1923 yıllarında Türkiye’de görev yapan Sovyet Rusya’nın Ankara Elçisi Semen Ivanoviç Aralov, Halide Edib’in Amerikan mandası yanlısı tutumunu şu sözlerle aktarmaktadır:
“Halide Edib, Birleşik Amerika’nın, hiçbir art düşünce beslemeden, herhangi bir politik ve ekonomik baskıya başvurmadan Türkiye’ye yardım edebileceğini, bunun için de Türkiye’nin Amerikan mandasını sağlamaya çalışması gerektiğini ileri sürüyordu… Ben, Amerikan emperyalistlerinin Türkiye’yi, en aşağı Avrupalı sömürgeciler kadar esaret altına almaya kabiliyetli olduklarını söyleyerek onunla tartıştım… Halide Edib Hanım, tipik bir burjuva toplum kadını idi. Millî Mücadele hareketi, derebeylikle ve emperyalizmle savaş, onun gücünün dışında idi. Kocasıyla birlikte, İngiliz liberalizminin kanatları altına sığındı”
Bu değerlendirme, Halide Edib’in görüşlerinin hem iç siyasette hem de uluslararası gözlemciler nezdinde eleştirildiğini ortaya koymaktadır.
Sultanahmet Gösterisi ve Halide Edib’in Ön Plana Çıkışı
İzmir’in işgalinden sonra İstanbul’da düzenlenen ve yaklaşık iki yüz bin kişinin katıldığı Sultanahmet gösterisi, Halide Edib’in halkı etkileme ve Amerikan mandası yanlısı görüşlerini sergilediği önemli bir etkinliktir. Konuşma sırasında kürsünün önüne “Wilson’un Prensipleri” asılmış ve Halide Edib şunları vurgulamıştır:
“Türklerin biri İslam dünyası, diğeri de zalimleri yakasından sürükleyecek hak sahibi büyük millet olmak üzere iki dostu vardır.”
Sadece Halide Edib’in konuşmasının filme çekilmesi, onun öne çıkarıldığını göstermektedir.
Kaynakça:
https://www.youtube.com/watch?v=1LEnQGGQn0k
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/55439
https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/detay/600/Halide-Edip-Ad%C4%B1var-(1882-1964)
Serim, Tuna. AŞKTAN DA ÜSTÜN - HALİDE EDİP ADIVAR-MUSTAFA KEMAL ATATÜRK DEVLER AŞIK OLURSA
Çalışlar, İpek. Halide Edip, Biyografine Sığımayan Kadın
https://www.youtube.com/watch?v=NiovrVcT7Cs
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder