TAHTIN GÖLGESİNDE KURUMSAL OLMAYAN MAKAMLAR: 

VALİDE-İ KEBİR VE SALTANAT NAİBESİ ÜNVANLARI

NEVİN BİLGİN 

Neredeyse iki yüzyıla yakın kadınlar tarafından yönetilen Osmanlı siyasi ve saray sisteminde kadınların rolü, özellikle padişah anneleri aracılığıyla belirginleşmiştir. Bu bağlamda Valedi-i Kebir (Büyük Valide) ve Naib-i Saltanat (Saltanat Naibi) gibi unvanlar ortaya çıkmıştır. Oysa bu ünvanların kurumsal, meşru, hukuki alt yapısı yoktur. 

Validelik Makamı

Valide Sultan,  Osmanlı Devleti’nde padişahın annesine verilen resmî bir unvandı. 

Oğlunun tahta çıkmasıyla birlikte saray hiyerarşisinde en yüksek kadın konumuna ulaşıyor,  has gelirler, vakıf imtiyazları ve protokol ayrıcalıkları elde ediyordu. 

Hukuken yazılı bir yetkisi olmamakla birlikte, Valide Sultanlar fiilen devlet işlerinde etkili olmuşlardır. Saray protokolünde padişahtan sonra gelen ilk makam sayılmış ve devlet kararlarında zaman zaman danışılan bir otorite konumuna yükselmişlerdir. 

Valide Sultanlara tahsis edilen “paşmaklık” hasları (gelir getiren topraklar) bu makamın yarı kurumsal bir yapıya dönüştüğünü göstermektedir. Dolayısıyla valide sultanlık, hem siyasi hem ekonomik açıdan kurumsallaşmış bir nüfuz alanı hâline gelmiştir 

Valide-i Kebir (Büyük Valide)

“Valide-i Kebîr” unvanı, oğlunun saltanatı sona ermesine rağmen nüfuzunu koruyan, yeni dönemde de “büyük anne” sıfatıyla saray içi hiyerarşide üstünlük taşıyan padişah annelerine verilmiştir. 

Kösem Sultan bunun en bilinen örneğidir. Oğlu IV. Murat’ın ölümünden sonra torunu IV. Mehmet döneminde de “Büyük Valide” unvanıyla siyasi nüfuzunu sürdürmüştür. Bu unvanın ortaya çıkışı, hem kadın gücünün saray siyasetinde sürekliliğini hem de iktidar değişimlerinde kadınlar arası rekabeti yansıtmaktadır. 

Hukuki açıdan Valide-i Kebir makamı, yazılı kanunlarda tanımlanmış değildir. Ancak teamül ve protokol yoluyla meşruiyet kazanmış, devletin saray hukuku içinde fiilen tanınan bir statüye dönüşmüştür. 

Naib-i Saltanat (Saltanat Naibi)

Naib-i Saltanat, kelime anlamıyla sultanın vekilidir. 

İslam devlet geleneğinde sultanın yokluğunda devlet işlerini yürüten kişi anlamına gelmektedir. Osmanlı’da da bu görev, genellikle padişahın seferde, çocuk yaşta veya hastalığında yerine geçen kişiler için kullanılmıştı. 

Kadınların bu unvanla anılması, özellikle 17. yüzyılda ortaya çıkmıştır.

IV. Murat döneminden sonra küçük yaşta tahta çıkan padişahlar nedeniyle anneleri fiilen yönetimi üstlenmiş, bu nedenle "Saltanat Naibesi" olarak anılmışlardır.

Kösem Sultan ve Turhan Sultan, bu unvanı fiilen kullanan en belirgin iki örnektir.

Hukuki açıdan naiblik, Osmanlı kanunnamelerinde açık biçimde düzenlenmemiştir. Ancak padişahın temsil yetkisinin annesi veya güvendiği biri tarafından kullanılabileceği uygulaması, devletin sürekliliği ilkesine dayanmaktadır. Bu nedenle Naib-i Saltanat hukuki olmaktan çok pratik bir yönetim mekanizmasıdır. 

Unvanların Gündeme Geliş Nedenleri

1.Çocuk yaşta padişahların tahta çıkması: Özellikle IV. Mehmet gibi örneklerde anneler naibe konumuna geçerek yönetimi üstlenmiştir 

2.Merkezi otoritenin zayıflaması: Güçlü valide sultanlar, fiilen devleti yöneten figürler hâline gelmiş, saray içi otorite boşluklarını doldurmuştur

3.Saray hiyerarşisinde kadın rekabeti: Yeni padişahın annesi ile önceki padişahın annesi arasında üstünlük mücadelesi yaşanmış; bu süreç “Vâlide-i Kebîr” unvanının doğuşuna yol açmıştır 

Kurumsal ve Siyasi Etkiler

Valide Sultan, Valide-i Kebir ve Naib-i Saltanat makamları arasında bazen yetki çakışması yaşanmıştır. Bir valide hem padişah annesi hem de naibe sıfatıyla devlet işlerinde aktif rol almış,  bu durum saray içi iktidar çekişmelerine zemin hazırlamıştı. 

Bu unvanlar yazılı hukukta yer almasa da, fiilî güç dengelerinin belirleyicisi olmuşlardır. Dolayısıyla Osmanlı’da kadın nüfuzu, resmî yetki değil fiilî meşruiyet yoluyla kurumsallaşmıştır. 

#taht

#naibe

#kösemsultan

#nevinbilgin

Kaynakça: 

Altınay, Ahmet Refik Altınay. Kadınlar Saltanatı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

https://dergipark.org.tr/en/download/article-file

https://en.wikipedia.org/wiki/Sultanate_of_Women

https://www.magellantv.com/articles/the-rise-and-fall-of-the-sultanate-of-women-in-the-ottoman-empire

https://www.cam.ac.uk/research/features/beyond-the-harem-ways-to-be-a-woman-during-the-ottoman-empire