ANADOLU’DA İLK SEÇİMLER

     SOPALI SEÇİMLERİ NEYDİ?

      NEVİN BİLGİN

     Anadolu’da ilk seçimler Osmanlı döneminde gerçekleştirildi. 1876 Osmanlı genel seçimleri, Meşrutiyet’in ilanıyla gerçekleşti. Bu seçim, 23 Aralık 1876 tarihinde Dolmabahçe Sarayı’nda II. Abdülhamid’in huzurunda yapıldı

      1876 Kanun-i Esasi’yi padişahın oluşturduğu bir komisyon hazırladı. Komisyon halkın temsilini sağlayacak nitelikte olmadığı gibi halk oylaması da yapılmamıştı. Kurucu meclis tarafından yapılmadığı gibi halk iradesine de sunulmamıştı. Padişaha bağlı olan Meclis, Ayan Meclisi ve Meclis i Mebusandan oluşuyordu. Meclis’i Mebusan halkın temsilcilerinden oluşuyordu. Hükümet ile Meclis arasındaki anlaşmazlık halinde padişah istediğini görevden alma yetkisine sahipti. İki dereceli bir seçim sistemi uygulandı. İlk aşamada birinciler oy kullandı, ardından seçilen ikinciler mebusları belirledi. 130 (başlangıçta 120 olarak belirlenmişti, II. Abdülhamit 130’a çıkardı) Mebusan Meclisi’nde 80 Müslüman ve 50 gayrimüslim milletvekili bulunmaktaydı.

     Bu seçim, Osmanlı İmparatorluğu’nda parlamenter sisteme geçişin önemli bir adımıydı ve Mebusan Meclisi’nin açılmasına yol açtı. Ancak bu dönemde henüz bir siyasi parti yoktu ve mebuslar bağımsız olarak görev yapıyordu.

      Kanuni Esasi 12 bölüm ve 119 maddeden oluşurken, anayasa şu bölümlerden oluşuyordu:

Padişahın Hakları (Madde 1-7)

Yurttaş Hakları (Madde 8-26)

Yürütme Kuvvetinin Hakları (Madde 27-38)

Memur Hakları (Madde 39-41)

Meclis-i Umumi (Madde 42-59)

Ayan Meclisi (Madde 60-64)

Mebuslar Meclisi (Madde 65-80)

Mahkemeler (Madde 81-91)

Yüce Divan (Madde 92-95)

Maliye (Madde 96-107)

Vilayetler (Madde 108-112)

Çeşitli Maddeler (Madde 113-119)

     İlk Çok Partili Seçim

      Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk çok partili seçimler, 1908 yılında Birinci Meşrutiyet'in ilanıyla gerçekleşti. 23 Temmuz 1908’de bu seçimlerde, Osmanlı toplumundan çeşitli kesimlerden gelen insanlar oy kullandı. Ancak bu seçimlerin tam anlamıyla demokratik olduğu söylenemez çünkü seçmen tabanı oldukça sınırlıydı ve seçim süreci üzerinde devlet otoritesinin belirleyici bir etkisi vardı.

     1908 seçimlerinde çeşitli siyasi gruplar ve cemiyetler vardı. En belirgin olanları şunlardı:

     Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti: Bu cemiyet, Birinci Meşrutiyet'in öncüsü olarak kabul edilir ve seçimlerde önemli bir rol oynamıştır.

      Osmanlı Hürriyet ve İtilaf Fırkası: İmparatorluğun farklı bölgelerinden gelen çeşitli grupların bir araya gelerek oluşturduğu bir ittifaktı.

     Osmanlı Ahrar Fırkası: İslamcı ve milliyetçi bir parti olan bu fırka da seçimlere katıldı.

      Diğer küçük siyasi gruplar ve cemiyetler: Osmanlı toplumunda çeşitli fikirlerin temsil edildiği başka siyasi gruplar da bulunmaktaydı.

      Ancak, bu siyasi gruplar modern anlamda birer parti olarak düşünülemezlerdi. Daha çok belirli ideolojilere veya çıkarlara sahip olan cemiyetler ve gruplar şeklinde örgütlenmişlerdi. Dolayısıyla, bugün bildiğimiz anlamda katı siyasi partilerin oluşumu daha sonraki yıllarda gerçekleşti.

      17 Aralık 1908’de 3. Meclisi Mebusan açıldı. Bu Meclis, 31 Mart Olayı ve II. Abdülhamit’in tahttan indirilmesi sonrasında Mayıs 1909’da Kanuni Esasi üzerinde değişiklikler yaparak padişahın ve Ayan Meclisinin yetkilerini daralttı, kendi yetkilerini arttırdı.

      1946’ya Kadar Seçim Sistemi Kullanıldı

       Seçim sistemi Osmanlı İmparatorluğu’nda iki aşamalı bir sistemdi. Bu sistem, Türkiye Cumhuriyeti’nde 1946 yılına kadar kullanıldı. 1908 seçimleri, yürürlükte olan iki tüzük ve bir nizamnameye göre yapıldı.

       Bunlar 1876 Anayasası ve 2 Ağustos 1908 tarihli Seçim Kanunu’nun uygulanmasına ilişkin yönetmelikti 34. Anayasanın 65’ten 70’e kadar olan maddelerinde seçimlerle ilgili kararnameler yer aldı. Böylece 65. maddede her 50.000 erkek için bir milletvekili seçileceği belirtilmiş ve 66. maddede seçimlerin gizli oyla yapılacağı vurgulanmıştı 

      İlk Ara Seçimler ve Sopalı Seçimleri

     1908-1912 Osmanlı Meclis-i Mebusan Dönemi'nde yaşanan ara seçimler, ikinci seçmenler tarafından belirlenen milletvekilleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Genel seçimler sonucunda seçilen ikinci seçmenlerin görev süresi 4 yıldır. Bu dönem içinde ikinci seçmen sayısında herhangi bir azalma olmazsa, yeniden ikinci seçmen belirlemeye gerek duyulmaz.

      Boşalan milletvekilliğinin yerine yeni seçim yapılabilmesi için Meclis-i Mebusan Başkanlığı'nın İçişleri Bakanlığı'na bildirimde bulunması gerekmektedir. Bu prosedüre uyulmaması durumunda yapılan seçim geçersiz sayılmıştır. 1908-1912 döneminde boşalan 44 milletvekilliğinden 43'ünde seçim yapılmıştır. Bu boşalmaların nedenleri şunlardır: 21'i ölüm, 10'u istifa, 11'i başka bir göreve tayin nedeniyle istifa, 2'si ise meclis görüşmelerine katılmamaktan dolayı milletvekilliğinin düşmesinden kaynaklanmıştır.

      1911’de tek bir mebusluğu ilgilendiren, ancak siyasi yankıları yüksek olan bir ara seçim yapıldı. III. dönem Meclis-i Mebusanında 142 Türk, 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Rum, 12 Ermeni (bunlara 4 Taşnak ve 2 Hınçak mensubu dahildi), 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3 Sırp, 2 Ulah ve 1 Asuri (Davud Yusufani Efendi, Musul Vilayeti) mebus bulunmaktaydı. İdeolojik altyapısı dönem içinde şekillenmeye devam edecek olan İttihat ve Terakki Fırkası, yaklaşık 60 mebusun desteğine sahipti.

    1912 Osmanlı genel seçimleri, Türk demokrasi tarihinde önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilir ve "sopalı seçimler" olarak anılır. Ancak gerçekler karmaşıktır:

     Seçim Tarihi ve Koşulları: 1912 seçimleri, II. Meşrutiyet döneminde gerçekleşti ancak eşit şartlar altında yürütülmedi. İttihat ve Terakki'nin güçlü olduğu ve kampanyayı kuvvetle yürüttüğü, hatta zor kullanarak başarı kazandığı algısı mevcuttur.

    İttihat ve Terakki'nin Durumu: İttihat ve Terakki o dönemde sınırsız bir etki alanına sahip değildi. Mecliste ve hükümette tartışmasız bir otorite ve güç kazanmamıştı. Muhalif milletvekilleri de mevcuttu.

    Seçmen Etkisi: Seçmenler, İstanbul siyasetini umursamıyordu ve tanıdığı, güvendiği hemşerilerini seçmek istiyorlardı. İttihat Terakki'nin etkisi Anadolu'ya ne kadar ulaştı veya etkilemediği, ulaşım ve iletişim şartları göz önünde bulundurularak düşünülmelidir.

    İttihatçılar sandık başını kontrol etmişlerdi. Oy kullanmaya gelen seçmene hazır olarak basılmış pusulalar veriliyor ve sandığa atması isteniyordu. İtiraz edenler itilip kakılıyordu. Ancak bu, gerçek anlamda seçmenleri sopayla dövmek anlamına gelmiyordu. İttihat ve Terakki'nin seçimleri fire vermeden kazanmak ve mecliste güçlenmek istediği doğrudur, ancak bu durumun seçmen üzerindeki etkisini günümüzden bakarak anlamak kolay değildir.

      1908 Meclisi, Türkiye'nin demokrasi serüveninde önemli bir dönemeç oluşturmuştur. Bu dönemde yaşananlar, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan sonraki demokratik uygulamalara da ilham kaynağı olmuştur. İlk güvenoyu, ilk güvensizlik oyu, anayasa düzenlemeleri ve hakimiyet-i milliye kavramının sıklıkla kullanılması gibi birçok önemli adım bu dönemin belli başlı ilklerindendir. 1908-1912 Meclis-i Mebusanında 281 milletvekili bulunmaktaydı ve 4 dönem boyunca farklı 324 milletvekili görev yapmıştır.

        1911 İstanbul Ara Seçimleri, Osmanlı İmparatorluğu'nun siyasi mücadelelerine ve demokratik süreçlerine dair önemli bir örnektir. Bu seçim, İttihat ve Terakki ile Hürriyet ve İtilaf Fırkası arasındaki ilk ciddi siyasi mücadeleye sahne olmuştur.

      1909'daki ara seçimin ardından 1911'de benzer bir ara seçim yapılmasının nedeni, İstanbul Milletvekili Manyasizade Refik Bey'in ölümüydü. Bu seçimde İttihat ve Terakki'nin adayı Dışişleri Bakanı Rıfat Paşa, Ahrar Fırkası ise İkdam Gazetesi başyazarı Ali Kemal Bey'i aday göstermiştir.  Ahrar Fırkası, Rıfat Paşa'nın Dışişleri Bakanı olarak görev yapması nedeniyle milletvekilliğini yerine getiremeyeceği iddiasında bulunmuş, ancak, 5 Nisan'daki seçimlerde 281 oy alarak Dışişleri Bakanı Rıfat Paşa kazanmış ve Ali Kemal Bey sadece 129 oy almıştır. 1911 ara seçimi, 1909'daki ara seçimde İstanbul Milletvekili olan Rıfat Paşa'nın Paris Büyükelçiliği'ne atanması üzerine gerçekleşmiştir.

      Osmanlı İmparatorluğu'ndaki seçim sistemi, iki dereceli bir sistem olarak tanımlanır ve bu sistem, 1908 seçimlerinden Cumhuriyet döneminin başlangıcına kadar, 1946 seçimlerine kadar kullanılmıştır.

        Her 50 Bin Erkek Nüfusa Bir Milletvekili

       1908 seçimleri, mevcut iki kanun ve bir talimata göre yapılmıştır. Bunlar, 1876 Anayasası ve Seçim Kanunu ile 2 Ağustos 1908 tarihli Seçim Kanununun tatbikine dair talimattır. Anayasanın seçimlerle ilgili hükümleri 65, 66, 67, 68, 69 ve 70. maddelerinde yer almaktadır. 50 bin erkek nüfusa bir milletvekili seçilmiştir. Seçimler gizli yapılmıştır. Milletvekilliği ile hükümet memuriyetinin birleştirilemeyeceğini ve milletvekilliğinin kabul edilmesi durumunda memuriyetten istifa edilmesi gerektiğini hükme bağlanmıştır.

     Kimlerin milletvekili seçilemeyeceğini belirlenmiştir. Seçimlerin 4 yılda bir yapılacağı belirtilmiştir. Seçimlere 4 ay önce başlanacağı hükmü bağlanırken, iki dereceli olacağı, birinci derece seçmenlerin Osmanlı vatandaşları olacağı belirtilmiştir

     Uygulamada, birinci derecede seçmen olanlar, her 500 birinci seçmene karşılık bir ikinci seçmen belirlemiştir. Müntehib-i sani (ikinci seçmen) seçimleri kaza ve nahiye merkezlerinde yapılmıştır.

      Seçim yasası uyarınca oy verme işlemi, seçim dairesi büyüklüğüne göre birbirine uzak köy veya mahallelerin bir araya getirilmesiyle oluşturulan geçici seçim şubelerinde gerçekleşmiştir. Oy kullanma işlemi, topluca sandık başına belirtilen zamanda gelinerek yapılmıştır.

     1908 seçimlerinde, bu sistem doğrultusunda 121 sancakta seçim yapılmıştır. Ayrıcalıklı konumu olan Sisam ve Cebel-i Lübnan'da ise seçim yapılmamıştır. Seçimlerde geçici olarak bazı idari düzenlemelere gidilmiştir, örneğin Limni Sancağı nüfusu 25.000'den az olduğu için Taşoz Adası ile birleştirilmiş ve bir seçim dairesi sayılmıştır.

     Kadınlara Seçim Hakkı 1920’de Tartışıldı

     12 Ocak 1920 tarihinde toplanan son Osmanlı Mebusân Meclisi seçimlerine, kadınların katılmasına mevzuat gereği izin verilmemiştir. Bununla birlikte, Vakit Gazetesi'nin Ekim-Kasım 1919'da düzenlediği "Türk Kadınına Seçim Hakkı Verilmeli mi?" konulu ankete, farklı kesimlerden kadınlar katılmıştır. Bu ankete eğitim camiasından Amerikan Koleji müdiresi, öğretmen ve öğrencilerin yanı sıra Bezm-i Âlem müdiresi ve Dâr-ül-muallimât müdiresi ve öğrencileri de katılmıştır. Ayrıca, Asrî Kadınlar Cemiyeti ve Müslüman Kadını Birliği üyeleri ile Hâlide Edîb, Nakiye, Adalet Hüsnî ve Resmiyye Hassan gibi önemli kadınlar da fikirlerini paylaşmışlardır. Bu çeşitlilik, İstanbul'daki eğitimli kadınların düşüncelerini yansıtmakta ve geniş bir perspektif sunmaktadır. Katılımcılar düşüncelerini açık ve net bir şekilde ifade etmişlerdir. Bu da dönemin İstanbul'undaki kadınların seçim hakkıyla ilgili tutumlarını ve toplumun genel görüşünü yansıtmaktadır.

       Milletvekillerinin Özlük Hakkı Neydi?

       Osmanlı İmparatorluğu’ndaki mebuslar, görev yaptıkları döneme ve meclise göre farklı maaşlar alıyordu. İlk ödeme “ulufe” olarak anılan üst düzey yetkililere ayda ya da üç ayda bir ödenen maaştı. Maaşların düzenli ödenmesi için ödenek ayrılmaktaydı. Mebusan Meclisi üyeleri ve ilk meclis ise maaşlarını almayıp orduya bağışlamıştır.

     Osmanlı Meclisi’ndeki seçimlerde, taşrada seçmen olmak için:

      İdare meclisi üyesi olmak, Osmanlı vatandaşı olmak, 24 yaşında ve erkek olmak, emlak sahibi olmak.

      İstanbul’da seçmen olmak için: İdare meclisi üyesi olma şartı yok. En az 2 yıl İstanbul’da oturma şartı var. Askerlerden ise teğmen rütbesinde olmak zorunlu.

      Seçilme şartları ise, dürüst ve güvenilir, ahlaklı olmak, Türkçe bilmek, 25 yaşında ve erkek olmak. Memleketinde az çok mülkü olmak. Osmanlı vatandaşı olmak.

Kaynakça

Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda Ara Seçimler (1908-1912 Dönemi) | Mart 2012, Cilt XXVIII - Sayı 82 | Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi (atamdergi.gov.tr)

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi » Makale » Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda Ara Seçimler (1908-1912 Dönemi) (dergipark.org.tr)

Osmanlı'nın ilk seçimi - fikriyat

1908 Osmanlı genel seçimleri - Wikiwand

TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ'NİN ÖZELLİKLERİ - Tarih Notlarım (tarihnotlarim.com)

Mantran, Robert, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, İş  Bankası Yayınları, 2016,

Sopalı Seçim Nedir , Osmanlı 1912 Genel Seçimi Nasıl Oldu ? (tarihnotum.com)