İYİLİĞİN PARADOKSU

ÖZGECİLİK (ALTRUİZM) VE BENCİLLİK (EGOİZM) ARASINDAKİ İNCE ÇİZGİ

PSİKOLOJİK BİR HASTALIK MI? 

YARDIMSEVERLİK BİR "DUYGUSAL ÖDÜL" MÜDÜR? 

NEVİN BİLGİN 

Özgecilik (altruizm), başkalarının iyiliğini kendi çıkarlarından üstün tutan bir davranış biçimi olarak övgü aldığı kadar sorgulanmıştır. Bireyselleşme ile birlikte egoizmin tavan yaptığı günümüzde özgecilik bir hastalık olarak görülmeli midir? Özgeciliğin hormonlarla ilgisi var mıdır? Sorgulanması gereken egoizm olması gerekirken neden özgecilik sorgulanır hale gelmiştir? 

Fransız sosyolog Auguste Comte’un bu kavramı ortaya atmasından bu yana, insanlığın ortak iyiliğini kişisel menfaatlerin üzerinde tutmanın erdemi tartışılıyor. 

Comte’a göre özgecilik, bireyin kendi çıkarlarını geri plana atarak insanlığa adanması gerektiği anlamına gelir. Bu bakış açısı, bireysel bencillikle keskin bir karşıtlık oluşturur. Ancak günümüz dünyasında özgecilik, özellikle bireycilik ve bencillik kavramlarının gölgesinde, daha önce hiç olmadığı kadar sorgulanır hale gelmiştir. Öyle ki, bazıları için özgecilik, neredeyse bir zayıflık ya da hastalık olarak görülmeye başlamıştır.

PSİKOLOJİK NEDENLERİ: BENCİLLİĞİN GİZLİ ŞEKLİ Mİ?

Özgeciliğin ardında yatan psikolojik dinamikler oldukça karmaşıktır. Birey neden başkalarının iyiliği için kendi çıkarlarından vazgeçer? Bunun ardında empati, ahlaki yükümlülük hissi ya da belki de daha derin psikolojik motivasyonlar mı vardır? 

Psikologlar bu sorulara çeşitli cevaplar sunmuştur. Empati-altruizm hipotezi, özgecil davranışların empati ile tetiklendiğini savunur. Bir insan, başka birinin acısını ya da ihtiyaçlarını fark ettiğinde, o kişiye yardım etme ihtiyacı hisseder. Ancak bu yardımseverlik, gerçekten karşılıksız mıdır? Yoksa bir tür "duygusal ödül" mü sağlar? Yani özgecilik, aslında bencilliğin gizli bir şekli olabilir mi?

EVRİMDE BİREY KENDİ STATÜSÜNÜ GÜÇLENDİRİR, DOLAYLI KENDİ ÇIKARLARINI GÖZETİR

Bu noktada, özgeciliğin evrimsel kökenlerine bakmak da anlamlı olabilir. Biyologlar, grup içi dayanışma ve işbirliğinin evrimsel süreçte türlerin hayatta kalmasına nasıl katkı sağladığını tartışır. Bu bakış açısına göre özgecilik, topluluklar içindeki bağları güçlendiren ve bireyin toplumsal statüsünü artıran bir strateji olabilir. Yani, birey başkalarına yardım ettiğinde aslında kendi statüsünü ya da sosyal çevresiyle olan bağlarını kuvvetlendirir ve dolaylı olarak kendi çıkarlarını gözetir. Bu, özgeciliği, bilinçsizce de olsa, evrimsel bir avantaj olarak anlamamıza yol açabilir.

MODERN BİREYCİLİK KÜLTÜRÜNDE ÖZGECİLİK

Ancak modern bireycilik kültüründe özgecilik nereye oturuyor? Bugün birçok toplumda bireysel başarı, kişisel gelişim ve bireyin kendi mutluluğunu merkeze alan yaşam felsefeleri ön planda tutuluyor. 

Kapitalist sistemlerde bireyin kendini gerçekleştirmesi, kişisel çıkarlarını maksimize etmesi ve kendi mutluluğunu araması, neredeyse yaşamın temel amacı olarak görülüyor. Bu bağlamda, özgecilik giderek daha fazla sorgulanıyor: Neden bir başkası için fedakârlık yapalım? Kendi mutluluğumuz bu kadar değerliyken, başkalarının mutluluğunu neden umursayalım?

ÖZGECİLİK VE BENCİLLİK BİRBİRİNE YAKIN/ÖZGECİLİK VE "İYİLİK DUYGUSU"

Bu sorulara yanıt ararken, aslında özgeciliğin ve bencilliğin birbirine ne kadar yakın olduğunu fark edebiliriz. 

Birçok filozof, insanın her eyleminin nihayetinde bencil bir motivasyon taşıdığı görüşündedir. Bu düşünceye göre, ne kadar fedakâr bir davranış sergilesek de, sonunda bu davranışın ardında kendi içsel tatminimizi aramak vardır. Örneğin, birine yardım ettiğimizde hissettiğimiz "iyilik duygusu" ya da başkalarının bizi daha iyi bir insan olarak görmesi, özgecil eylemlerimizin ardındaki gizli motivasyonlar olabilir.

FEDEKARLIK, MANTIKSIZ VE ZARAR VERİCİ ALGINIR

Özgecilik ve bencilliğin bu kadar iç içe geçmesi, özgeciliğin modern toplumlarda neden "hastalık" gibi görüldüğünü de açıklayabilir. Bireysel çıkarların bu kadar ön planda tutulduğu bir çağda, başkaları için fedakârlık yapmak, çoğu zaman mantıksız ya da hatta zarar verici olarak algılanabilir. 

DUYGUSAL TÜKENMİŞLİĞE YOL AÇAR, UZUN VADEDE KİŞİYE ZARAR VERİR

Özgecilik, kişisel sınırların ihlali ya da duygusal tükenmişlikle sonuçlanabilecek tehlikeli bir yol olarak değerlendirilebilir. Peki, gerçekten böyle mi? Özgecilik, insanı yıpratan bir hastalık mıdır yoksa insan doğasının en temel ve asil özelliklerinden biri midir?

Eleştirmenler, özgeciliğin sınırlarını da sorgular. Kişi, başkalarına ne kadar yardım etmeli? Bir başkasının iyiliği için kendini ne kadar feda edebilir? Özellikle de yardım edilen kişinin, yapılan iyiliği takdir etmediği ya da bu yardımı istemediği durumlarda, özgecilik anlamını yitirir mi? 

Bu sorular, özgecilik ile bencillik arasında ince bir çizginin var olduğunu gösterir. Bazen birine yardım etmeye çalışmak, uzun vadede o kişiye zarar verebilir ya da özgeci bireyin kendisini tüketmesine yol açabilir.

ÖZGECİLİK LÜKS MÜ? 

Özgecilik ve bencillik arasındaki bu çatışma, günümüzdeki sosyal dinamiklerde de kendini gösterir. Modern kapitalist toplumlar, bireyin kişisel çıkarlarına odaklanırken, özgecilik genellikle bir erdemden ziyade bir lüks olarak görülür. 

Ancak toplumsal dayanışmanın, kolektif iyiliğin ve empati duygusunun zayıfladığı bir dünyada, bireyselliğin sonu ne olur? 

Bencil bir dünya, uzun vadede sürdürülebilir mi? 

Belki de özgecilik, modern toplumların ihtiyaç duyduğu ancak yeterince değer vermediği bir denge unsuru olarak yeniden değerlendirilmelidir.

Özgeciliğin hastalık olup olmadığı dengede saklı, ayrıca bakış açısına göre de değişmekte. Eğer bireysel çıkarların mutlak önceliğine inanıyorsak, özgecilik tehlikeli ve sürdürülemez bir ideal olabilir. Ancak, toplumsal bağların, empatinin ve fedakârlığın insan doğasının ayrılmaz bir parçası olduğuna inanıyorsak, özgecilik, insanın en yüce erdemlerinden biri olarak kabul edilmelidir. Her iki durumda da, özgecilik ve bencillik arasındaki dengeyi bulmak, hem bireysel hem de toplumsal sağlığı açısından önem taşımaktadır. 

KAYNAKÇA: 

https://www.felsefe.gen.tr/altruizm-nedir/

https://www.matematiksel.org/altruizm-diger-adiyla-ozgecilik/

https://www.jstor.org/stable/1449242

https://www.britannica.com/topic/altruism-ethics

https://shs.hal.science/halshs-01168341/document