ZEKİ VELİDİ TOGAN VE ATATÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ

İKİ AYRI YOL, AYNI KÖKLER

Nevin BİLGİN 

Türkiye’de milliyetçilik deyince akla gelen isimlerden biri kuşkusuz Mustafa Kemal Atatürk’tür. Ancak milliyetçilik düşüncesinin akademik zeminde derinleşmesini sağlayan önemli bir başka isim de Zeki Velidi Togan’dır. Her ikisi de Türk kimliği ve tarihine büyük önem vermiştir. Fakat milliyetçiliği ele alış biçimleri, hedefledikleri coğrafi vizyon, tarih yazımı yaklaşımları ve devletle kurdukları ilişki bakımından oldukça farklıdır. 

Anadolu Merkezcilik mi, Pan-Türkçülük mü?

Atatürk’ün milliyetçiliği, esas olarak Anadolu merkezli bir ulus-devlet anlayışına dayanır. Türkiye Cumhuriyeti’nin sınırları içerisinde yaşayan halkı birleştirmek, modern, laik ve güçlü bir ulusal kimlik yaratmak Atatürk’ün önceliğiydi. O, sınırları çizilmiş bir vatanın içini ideolojik ve kültürel olarak doldurma derdindeydi.

Buna karşılık Zeki Velidi Togan, Pan-Türkçü bir perspektife sahipti. Türk milletini yalnızca Anadolu’yla sınırlı görmeyip, Orta Asya’dan Balkanlara kadar uzanan tarihsel ve kültürel bağları olan bir bütün olarak değerlendiriyordu. Ancak bu bakış açısı, yayılmacı değil; kültürel dayanışma ve tarih bilinciyle örülü bir birliktelik anlayışıydı.

Bilim mi, İdeoloji mi?

Tarih yazımında da iki isim arasında belirgin farklar vardır. Atatürk, millî kimliğin inşasında tarihi stratejik bir araç olarak kullanmıştır. “Türk Tarih Tezi” ve “Güneş Dil Teorisi” gibi çalışmalar, ulus inşasına hizmet eden ideolojik araçlardı. Bu tezler, tarihsel gerçeklikten çok, modern ulusun ihtiyaçlarına cevap verecek kurgular olarak değerlendirilebilir.

Togan ise tarih bilimini metodolojik ve eleştirel bir çerçevede ele almıştır. Türk tarihini bilimsel temellere oturtma çabasındaydı ve ideolojik tarih kurgularına mesafeliydi. 1932 Türk Tarih Kongresi’nde “Türk Tarih Tezi”ne yönelttiği eleştiriler nedeniyle dışlanmış, akademiden uzaklaştırılmıştı. Bu durum, bilim ve ideoloji arasındaki gerilimin bir yansımasıydı.

İçeriye mi Odaklanmalı, Dışarıya mı?

Atatürk, cumhuriyetin sınırları içerisinde yaşayan herkesi “Türk” sayarak, birleştirici bir milliyetçilik politikası yürütmüştür. Azınlıklara karşı asimilasyoncu değil, çoğulculuğu dışlayan ama düzenleyici bir ulus kimliği inşa etmeye çalışmıştır.

Togan ise Türk dünyasının çeşitli bölgelerinde yaşayan Türk topluluklarının kültürel ve siyasal durumuyla yakından ilgilenmiştir. Sovyet baskısı altındaki Türk topluluklarına destek olmuş, Basmacı Hareketi’ne katılmış ve diasporadaki Türk tarihçiliğinin öncüsü olmuştur. Bu yönüyle onun milliyetçiliği sınır aşan bir boyut taşır.

Devlet ve Milliyetçilik İlişkisi

Atatürk, devleti ideolojinin taşıyıcısı ve uygulayıcısı olarak görmüştür. Milliyetçilik, devleti güçlendirmek ve modernleşmeyi sağlamak için bir araçtı. Dil devrimi, tarih tezi ve eğitim politikaları, bu amaca yönelik uygulamalardır. Devletin ideolojik gücü, bireyden bağımsız olarak bir üst yapı inşa etmiştir.

Togan ise bilimsel özerkliğe ve bireysel düşünce özgürlüğüne daha çok vurgu yapar. Devletin milliyetçilik üzerinde tek belirleyici olmaması gerektiğini savunur. Onun yaklaşımında milliyetçilik, kültürel köklerle beslenen ve tarihle inşa edilen bir aidiyettir, ideolojik dogma değil.

Atatürk ve Zeki Velidi Togan, Türk milletine dair derin bir aidiyet duygusu taşısalar da bu duyguyu ifade etme ve yönlendirme biçimleri oldukça farklıdır. Atatürk’ün milliyetçiliği, modern bir ulus-devletin inşasına yönelik, pratik ve kurumsal bir milliyetçiliktir. Togan’ınki ise tarihsel köklere, kültürel birliğe ve bilimsel özerkliğe dayanan daha entelektüel bir çizgidir. Her ikisi de kendi bağlamı içinde Türk düşünce hayatına önemli katkılar sunmuş, milliyetçiliği farklı boyutlarıyla şekillendirmiştir.

Kaynakça: 

https://www.academia.edu/26473544/Zeki_Velidi_Togan%C4%B1n_Viyanadan_Atat%C3%BCrke_Yazd%C4%B1%C4%9F%C4%B1_Mektup

https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/detay/157/Ahmet-Zeki-Velidi-Togan-(1890-1970)

https://dergipark.org.tr/tr/pub/tda/issue/62771/882706

https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/togan-ahmet-zeki-velidi

Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş

Toğan, Zeki Velidi, Türklüğün Mukadderatı Üzerine