TURANCILARIN YOL AYRIMI
İKİ AYRI YOL: TOGAN VE ENVER PAŞA’NIN FİKİR AYRILIKLARI
VE BASMACI HAREKETİ
NEVİN BİLGİN
20. yüzyılın başlarında, Orta Asya'da ortaya çıkan bağımsızlık hareketlerini Basmacı Hareketi olarak bilinen olay belirlemiştir. Basmacı Hareketi bir direniştir. Basmacı ismini Ruslar direnişlere "eşkiya" anlamında kullanmıştır. Bu direnişin içinde iki figürün yolları bir noktada kesişecek, sonra da ayrılacaktı: Zeki Velidi Togan ve Enver Paşa.
Birlikte Başlayan Mücadele
Zeki Velidi Togan, Bolşevik Devrimi’nin ardından Başkurt Özerk Hükümeti'ni kurmuş, Türk halklarının özgürlüğü için siyasi ve entelektüel bir mücadele vermeye başlamıştı. Ancak Bolşevik baskısı, onun da kaderini değiştirdi. Türkistan’a geçtiğinde karşılaştığı şey, parçalanmış ama dirençli bir halktı. Farklı liderlerin komuta ettiği Basmacı grupları, Sovyetlere karşı savaşıyordu.
Bu direniş ortamına, 1921’de Enver Paşa da katıldı. Osmanlı’nın eski Harbiye Nazırı, Türkistan’ı yeni bir dirilişin toprağı olarak görüyordu. Gözünde, tüm Türk halklarını birleştiren büyük bir Turan hayali vardı. Basmacılar onu büyük bir coşkuyla karşıladı. Bir zamanlar Cihan Harbi'ni yöneten komutan, şimdi onların saflarına katılmıştı.
Fikirlerin Çatışması
Ancak bu birleşme uzun ömürlü olmayacaktı. Togan ile Enver Paşa’nın yolları strateji, liderlik ve yöntem farkları nedeniyle ayrılacaktı.
Zeki Velidi, Enver Paşa'nın liderliğini eleştirerek şöyle demiştir:
“Enver Paşa’nın itirazdan hoşlanmadığını anladım. Herhalde fikrinden dönmeyecekti.”
Togan, merkeziyetçi ve otoriter bir liderliğin Basmacı gibi dağınık bir halk hareketi içinde sürdürülemeyeceğini biliyordu. Ona göre bu hareket, ancak yerel liderlerle kurulan denge politikaları ile başarıya ulaşabilirdi.
Enver Paşa ise daha farklı düşünüyordu. O, Basmacıları tek bir komuta altında toplamaya çalıştı. Yerel önderleri bir kenara bırakarak, doğrudan kendi liderliğini tesis etmek istedi. Bu durum, özellikle Togan gibi yapıya saygı duyan isimlerde tepki yarattı.
Jeopolitik Gerilimler
Togan, aynı zamanda Enver Paşa'nın varlığının uluslararası destek açısından zararlı olduğunu düşünüyordu. Batılı güçler, özellikle İngiltere, Enver'in geçmişte İttihatçı ve Alman yanlısı kimliği nedeniyle ona mesafeli duruyordu. Togan, böyle bir ortamda uluslararası meşruiyetin zedeleneceğini savunuyordu.
Enver Paşa için bu endişeler önemsizdi. O, idealleriyle hareket ediyor, bağımsız bir Türkistan ordusu hayal ediyordu. Ancak gerçekler daha katıydı: Sovyetler güçlüydü ve Basmacılar dağınıktı.
Ayrılığın Ardından
1921 sonlarına doğru, Togan ile Enver Paşa’nın yolları kesin olarak ayrıldı. Togan, Türkistan’dan ayrılarak Afganistan üzerinden Hindistan’a, oradan da Türkiye’ye geçti. Bilimsel çalışmalarına devam etti. Enver Paşa ise Belcivan’da Sovyetlerle girdiği bir çatışmada 1922 yılında öldürüldü.
Basmacı Hareketi, onun ardından çözülmeye başladı. Yerel liderler, Enver’in merkeziyetçi yöntemlerinden zaten rahatsızdı. Togan’ın öngörüleri doğru çıkmıştı: Hareket, kolektif akıl ve yerel denge olmadan uzun süre ayakta kalamazdı.
Bugünden Geriye Bakmak
Zeki Velidi Togan ve Enver Paşa, aynı amaca yürüyen ama farklı yöntemleri benimseyen iki öncüydü. Togan, strateji ve kültürel süreklilik üzerinden ilerlemeyi tercih etti. Enver Paşa ise romantik bir savaşçının tutkusu ile hareket etti. Bu ayrım, yalnızca bir liderlik çatışması değil, aynı zamanda fikirler ve tarih algıları çatışmasıydı.
Kaynakça:
https://en.wikipedia.org/wiki/Enver_Pasha
https://www.youtube.com/watch?v=rLFjVIr24YA
https://dergipark.org.tr/tr/pub/asya/issue/71098/1110464
https://belleten.gov.tr/tam-metin/3649/tur
https://21yyte.org/politik-sosyal-kulturel-arastirmalar-merkezi/enver-pasa-ve-turki-stan-i-sti-klal-hareketi/30386
https://www.dibace.net/uncategorized/zeki-velidi-togan-efsanesi/
chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://tdkturkdunyasi.gov.tr/tam-metin-pdf/199/tur
Kösoğlu, Nevzat. Şehit Enver Paşa
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder