LOZAN ANLAŞMASI, MUSUL, KÜRT MESELESİ VE MECLİS MUHALEFETİ

O DÖNEMDEKİ MECLİS TUTANAKLARI

          Fotoğraf. İnönü Vakfı (Lozan Anlaşması) 

NEVİN BİLGİN 

Lozan Barış Konferansı, yalnızca Türkiye Cumhuriyeti’nin uluslararası meşruiyetini tesis ettiği diplomatik bir zemin değil, aynı zamanda Meclis içinde milliyetçi hassasiyetlerle örülü derin çatışmaların da yaşandığı bir döneme işaret eder. İsmet Paşa'nın başkanlığında yürütülen Lozan müzakereleri esnasında özellikle Musul ve Kürt meselesi, muhalif milletvekillerinin yoğun eleştirisine maruz kalmış; bu mesele üzerinden hükümetin ve doğrudan İsmet Paşa’nın meşruiyeti sorgulanmıştır. Hatta, bu süreçte İsmet Paşa'nın milletvekilliğinin düşürülmesi teklif edilmiştir. 

Lozan'da Musul Meselesi

Lozan görüşmeleri sırasında İngiltere, Musul’un Misak-ı Millî sınırları dışında bırakılması gerektiğini ileri sürmüş, bu teklif Türk heyeti tarafından reddedilmiştir. İsmet Paşa, Musul’un hem tarihi hem de etnik bakımdan Türkiye’ye ait olduğunu savunmuştur. Ancak diplomatik baskılar ve özellikle İngiltere’nin Irak üzerindeki mandater pozisyonu, görüşmelerin bu konuda kilitlenmesine neden olmuştur. Nihayetinde, Musul meselesi konferansta çözülememiş ve Türk-Britanya arasında ileride yapılacak ikili görüşmelere bırakılmıştır.

Muhalefet: Musul Düşürüldü Mü? 

TBMM’nin 4 ve 5 Şubat 1923 tarihli gizli celse zabıtlarında, Hüseyin Avni (Ulaş), Ali Şükrü Bey ve Rauf Orbay gibi İkinci Grup üyeleri, Musul’un masada bırakılmasını bir “zaaf” olarak değerlendirmiştir. Hüseyin Avni Bey, Musul’un Türk yurdu olduğunu ve bu konuda kararlı bir tavır gösterilmesi gerektiğini savunmuş, İsmet Paşa’nın bunu sağlayamadığını dile getirmiştir.

 fotoğraf. Malumat

Özellikle şu söz dikkat çeker:

“Musul elden çıkmıştır; bunda kararlılık yoktur. Heyet-ı Murahhasa milletin davasını layıkıyla müdafaa edememiştir.”

(TBMM Gizli Celse Zabıtları, 5 Şubat 1923)

Bu eleştiriler, yalnızca diplomatik bir başarısızlık değil, aynı zamanda İsmet Paşa’ya yöneltilen kişisel bir güven sorunu halini almıştır.

Meclis'teki Muhalif Grubun Endişeleri

Musul meselesiyle birlikte gündeme gelen bir diğer başlık Kürt nüfusun statüsü olmuştur. Lozan'da, İngiltere, Kürtlerin ayrıştırılabilir bir etnik grup olarak tanınmasını ve ileride bir “özerk Kürt bölgesi” için hukuki zemin hazırlanmasını talep etmiştir. Türk heyeti bu önerileri kesin biçimde reddetmiş, Türkiye’de Kürtlerin Türk milletinin bir parçası olduğunu ifade etmiştir.

Ancak Meclis’teki muhalif grup, bu konunun yeterince açık şekilde kapatılmadığını iddia etmiştir. Hüseyin Avni, İngilizlerin bu kartı ileride kullanacağını belirterek, hükümeti “Kürt realitesine teslim olmaya hazırlık yapmakla” suçlamıştır.

Milletvekilliğinin Düşürülmesi Teklifi

Lozan’daki tartışmalar büyüdükçe, muhalefet, İsmet Paşa'nın milletvekilliğinin düşürülmesini Meclis gündemine taşımıştır. Asıl gerekçe, İsmet Paşa’nın konferansa vekaleten mi yoksa asaleten mi gittiğidir. Bu hukuki bir tartışma gibi görünse de, aslında siyasi bir tasfiye hamlesidir.

Mustafa Kemal Paşa bu süreçte doğrudan müdahil olmamış, ancak İsmet Paşa’nın arkasında durarak dolaylı biçimde Meclis içindeki dengeyi korumuştur. Bu tutum, hem İsmet Paşa’nın konumunu hem de hükümetin devamlılığını garanti altına almıştır.

Lozan görüşmeleri, sadece uluslararası bir antlaşmanın değil, Türkiye’de cumhuriyetin kuruluşuna giden yolda yaşanan siyasal çatışmaların da sahnesi olmuştur. Musul ve Kürt meselesi gibi ulusal bütünlüğü ilgilendiren konular, Meclis’teki muhalefetin hükümete yönelik saldırılarının en güçlü araçları haline gelmiştir. Ancak Mustafa Kemal Paşa'nın stratejik duruşu ve İsmet Paşa’nın diplomasideki kararlılığı, bu krizlerin yönetilmesinde belirleyici olmuştur. Lozan, sadece sınırları değil, aynı zamanda siyasi meşruiyetleri de çizen bir antlaşma olarak tarihe geçmiştir.

Kaynakça: 

https://www.ismetinonu.org.tr/lozan-ve-sonrasinda-sinirlar-ve-bogazlar/

https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/GZC/d01/CILT04 (4 Şubat 1923)

https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/GZC/d01/CILT04 (5 Şubat 1923)

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/617781 (Lozan Görüşmelerinde Ortaya Çıkan 2. Grup Muhalefeti) 

https://www.indyturk.com/node/452806/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/lozan-antla%C5%9Fmas%C4%B1-k%C3%BCrt-milletvekilleri-ve-hasan-hayri-bey-10

https://www.academia.edu/36227676/TBMM_Gizli_Celse_Zab%C4%B1tlar%C4%B1nda_Musul_Meselesi (Gizli Celselerde Musul)